خط ثلث چیست و مروری بر کاربرد خط ثلث در کتیبه نگاری

هنر خوشنویسی با فرهنگ ، ادب و تاریخ این سرزمین عجین شده است. تجلی گاه شکوهمند آن را در کتابت کلام نورانی قرآن مجید، کتیبه های معماری اسلامی ایرانی، سنگ نبشته ها و حکاکی های به جا مانده می توان دید.

هر از گاهی که از مقابل بنایی تاریخی یا مکان یمقدس و مذهبی می گذریم خواسته یا ناخواسته و بر اساس فطرت زیبایی طلبی انسان ، لحظاتی چند ایستاده محو تماشای کتیبه های ثلث می شویم که بر مناره ها، سردرها و گنبدهای فیروزه ای و درودیوار این مکان ها خودنمایی می کنند.

تیتوس بوکهارت، نویسندۀ آلمانی کتاب هنر اسلامی می گوید: شریف ترین هنر بصری در جهان اسلام خوشنویسی است و کتابت قرآن ،هنر مقدس علی الاطلاق محسوب می شود.

آن ماری شیمل، اسلام شناس و خط شناس شهیر و معاصر آلمانی نیز می گوید: بخش اساسی از تمامی پیکرۀ فرهنگ جهان اسلام، هنر خطاطی است.

خط ثلث یکی از روش های مهم در خوشنویسی ایرانی – اسلامی است و یکی از خطوط شش گانه است و ابداع آن را به ابوعلی بن مقله بیضاوی شیرازی که در قرن سوم هجری می زیست، نسبت می دهند.

ثلث بر دو نوع است:

1. ثقیل

2. خفیف

خط ثلث با ساختاری ایستا و موقر، بیشتر در تزئین کتاب ها و کتیبه ها به کار رفته است.

بنا به قولی ، خط ثلث را ‌« ابوعلی بن مقله بیضاوی » ، در قرن سوم هجری ابداع کرده و بعد از آن « ابن بواب » انواع گوناگون ثلث تزیینی را ابداع کرد و اوست که زیبایی و ظرافت را به این خط اضافه کرده است.

از دلایلی که برای گذاشتن نام ثلث بر این نوع خوشنویسی می گویند داشتن 3/1 سطح (خطوط مستقیم) و 3/2 دور (خطوط انتهایی) در داخل کلمات آن هست.

از هنرمندان ثلث نویس معاصر می‌توان افراد زیر را نام برد:

1-حامد آلامدی در ترکیه

2- هاشم محمد بغدای در عراق

3- احمد نجفی زنجانی

4- طاهر در ایران ‌

الفبای کشیده و بلند و دوایر نسبتاً کم عمق و باز تو در تو نوشته شدن از خصوصیات این نوع خوشنویسی است.

همین تو در تو نوشتن و سوار بر یکدیگر شدن کلمات باعث شده تا از درجه خوانایی آن کم ‌شود.

این خط از لحاظ ظاهری بی شباهت به خط محقق نیست با این تفاوت که در این خط برخلاف محقق دور حروف بیشتر و اندازه آنها کوچکتر است.

ریتمی که در اثر تکرار ضربه‌های عمودی و بلند حروف در این خط ایجاد می‌شود القاء کننده قدرت عظمت و بزرگی است.

مهمترین کاربرد خط ثلث در کتیبه نویسی است خط ثلث دارای بار مذهبی نیرومندی می‌‌باشد و به همین لحاظ در دوره پس از انقلاب در آثار گرافیکی برای نوشتن آیات قرآن و ادعیه بکار می‌رود.

همچنین در عناوین برخی مجله‌ها پشت جلد کتاب و طرح تمبر و … نیز بکار برده می‌شود.

قابل ذکر است که برای یک خوشنویس چیره دست ،قلم ثلث چه در کیفیت و چه در تراش هیچ فرقی با قلم ها دیگر از جمله نستعلیق نداشته بلکه تداوم و ممارست در ثلث دست نگارنده را در نگارش بقۀ خطوط توانمدتر می سازد. این خط در کشورهای مختلف از جمله ترکیه،عراق،مصر،سوریه و ایران رواج داشت.

وجه تسمیه خط ثلث

اهل قلم در تسمیه (نامگذاری) ثلث و همچنین ثلثین و نصف،اختلاف دارند و درآن دو نظر است:

نظریه اول بنابرنقل صاحب منهاج الاصابه از ابو علی بن مقله وزیر است که طومار تمامی حروفش مبسوط و مستقیم ، و غبار الحلبه همه مستدیر است.

سایر اقلام به مقدار نسبتی که از این دو قلم از سطح و دور دارندسنجیده می شود و ثلثین و ثلث می گویند، یعنی ثلث نسبت قلم طومار یک سوم از حروفش سطح و بقیه دور است و بدین جهت ثلث نامیده شده است.

نظریه دوم آنستکه مقدار مساحت عرض قلم طومار ،برواحد موی استر که 24 موی است ملاک تقسیم و نسبت سایر اقلام بوده باشد و بنابراین یک سوم از بیست و چهارموی را که 8 موی می شود قلم ثلث گفته اند.

کتیبه نگاری نوشتن

هر نوع خط از انواع خطوط اسلامی به صورت کتیبه ممکن است، و از این رو کتیبه های کوفی ،ثلث،محقق،نستعلیق را از دیر زمان تا کنون در بناهای باستانی می نگریم و این فن در عصر ما در ممالک اسلامی رایج و متداول است و نگارنده تا امروز تعداد زیادی از اینگونه به خطوط مختلف حتی به نسخ و ریحان نوشته است.

ولی خط ثلث در کار کتیبه از زمانهای قدیم تا کنون بیشتر رواج داشته است و این بدان جهت است که خط ثلث باکاشیکاری و طرحهای نقاشی و رنگ ها هم آهنگی خاصی پیدا می کند که خطوط دیگر به پای آن نمی رسد و چون خط ثلث درشت اندام و با حرکات گرم گوناگون از فاصله دور چشمگیر تر و با شکوهتر است، اغلب کتیبه ها با این خط نوشته و دیده می شود.

کتیبه های ثلث در بناها و آثار باستانی در کشورهای اسلامی فراوان دیده میشود و آیات قرآنی و احادیث نبوی یا اشعار و عناوین از در و دیوار آن بناها جلوه گری می کند، و در حقیقت امر، ایمان و عقیده با هنر خط و نقاشی و کاشیکاری دست بهم داده و بهشتی با نزهت و دلگشاد و گویا بوجود آورده است.

در شهرهای مهم کشور ایران کتیبه هایی از زمان سلجوقیان و تیموریان مخصوصاً از سلسلۀ صفوی به جای مانده است از مقایسه کتیبۀ هردوره با دورۀ بعد از خود معلوم می گردد کتابه نویسی عصر صفوی بر دورانهای پیشین برتری دارد و ترقی این هنر مشهود است.

این کتیبه ها در واقع نمونه های کامل و سر مشقهای عالی و ممتاز برای کتیبه نگاران دوره های بعد شده است که تا امروز ازآنها پیروی می شود.

کتیبه نگاران نامی و طراز اول عهد صفوی حافظ هروی، صحیفی جوهری، نظام اصفهانی، علی رضا عباسی، عبدالباقی تبریزی، محمدصالح اصفهانی، محمدرضا امامی، باقر بنا، محمدحسن امامی، علی نقی امامی، عبدالرحیم جزائری بوده اند که آثارشان در ایران به تخصیص در اصفهان دیده می شود.

بعد از این هنروران ، یک تن به نام محمد باقر شریف شیرازی که در زمان قاجاریه می زیسته هنر کتیبه نگاری را به پا یه ومایه زمان صفوی رسانده و آثار نسبتاً زیادی در اصفهان به یادگار گذاشته است (در مسجد سید و مقبرۀ سید و مسجد رحیم خان و مسجد رکن الملک و غیره).

طریقه نگارش کتیبه

معمولاً و بنابر اکثر نوشتن کتیبه ها ، در جهت طول و به مساحت چندین متر است که برای اطراف در ورودی و یا محراب ، و دور و بر صحن و یارواق و حرم و غیره تهیه می شود.

ولی گاهی تک لوحه ها و قطعه هایی به مناسبت محل نیز به خط ثلث و غیره نوشته و می نویسند که آن هم از اقسام کتیبه به شمار می آید و در هر حال و هر قسم، خطاط علاوه بر رعایت کامل قواعد ، باید بر کتبه نگاری قدرت و تسلط کافی داشته باشد و آن محصول تمرین و تجربه زیاد است.

و نیز باید بداند که قلم کتیبه از حدود نوشتن های معمول و متعارف می گذرد و تسلطی جداگانه و خاص لازم دارد.

کسی در این کار موفق می شود که ذوق و سلیقۀ بیشتر و صبر و حوصلۀ وسیعتر بکار بردتا آنکه بتواند تارو پود کتیبه را به نحو احسن به هم بیاورد و هر کلمه و شکلی را به جای خود بنشاند، و رعایت خلوت و جلوت و سایر جهات زیبایی آن را بنماید، و نکات زیر را مرعی دارد:

1. عبارات یا عبارتی را که باید درزمینۀ چندین متری یا در ترنجها و لوحه ها و به اشکال هندسی از مربعات و مستطیل ها و دایره ها و غیره بنویسد، چون محدود و معین است.

حساب طول و عرض جا،درشت و ریزی قلم لازم است تا از روی حساب و میزان الگو و مقیاس کوچکتر بدست آورد و با مداد کور(کم رنگ ) در متن کتیبه بگنجاند و آنگاه که خاطر جمع شد همان خط مدادی کم رنگ را روشن و قرض و محکم سازد ، و یا باقلم و مرکب رقیق روی مداد ها بنویسد.

در این صورت اخیر یعنی نگاشتن با قلم و مرکب اصالت خط و گردشهای دقیق آن بهتر ظاهر می شود و سعی کند نهایت سلیقه را در بکاربردن شکلهای متنوع خط ثلث معمول دارد.

و در تنگنای گنجانیدن ازاندازه های معمول و صحیح و کلمات نکاهد ، بلکه با دقت فکر و زبردستی از مضایق آن بیرون آید که یکی از جاهای بروز هنرمندی همین موارد است و گاه لازم می شود که حرفی یا کلمه ای را مقدم بنگارد تا جای دیگر کلمات قبل از آن معین گردد.

2. اکثر کتیبه ها کلماتش در دو ردیف مرتب می شود و گاهی از نظر موقعیت جا و از لحاظ جمله ها ناچار در سه ردیف باید قراردهندکه البته کار و زحمت کتیبه دو برابر می شود و برای تعیین ردیفهای منظم خط کشی لازمست.

و هر گاه نویسنده بخواهد در وسط کتیبه کمربندی قرار دهد ،گنجانیدن کلمات محتاج دقت بیشتر است. ودر صورتی کمربند تشکیل می شود که یاءهای مفرد و آخر، در عبارت وجود داشته باشد تا بتواند با نوشتن معکوس آنها (یاءراجعه) کمربند تشکیل دهد.

در این مورد باید اول خط وسط (خط کمربندی) را بکشد و بعد از آن حروف و کلمات را در بالا و پایین آن منظم کند.

و اگر لازم شود که خط کوفی همراه ثلث بنویسند چنانکه در کتیبه های متقدمان دیده می شود خط کوفی را به قلم ریزتر بالای ثلث می نگارند بطوری که از لابه لای فرارشته های ثلث بگذرد و اینگونه کتیبه به اصطلاح کاشیکاران (مادر و بچه ) نام دارد.

نگارنده چندین کتیبه بر این روش نگاشته است و چند کتیبه هم با افزودن ترجمه آیات یا حدیث به خط نستعلیق ترتیب داده، یعنی با سه نوع خط نوشته است که این گونه کتیبه از متقدمان دیده نشده و بی سابقه است.

3. اکثر کتیبه نگاران آسان خوانی و واضح بودن آن را کمتر رعایت کرده اند، ولی نگارنده را عقیده بر ضرورت و لزوم آن است. و کاتب باید سعی کند بهر حال حروف و کلمات را مقدم و مؤخر نسازد و هر یک را به جای خود قرار دهد و حتی الامکان از فشرده و متداخل تنگ در تنگ خودداری نماید، زیرا کتیبۀ مطلوب و مرغوب آنست که از همه نظر و جهات ملایم طبع و موافق ذوق سلیم بوده باشد.

4. پس از اینکه کار نوشتن به پایان رسید نوبت به طراحی و گردانیدن ختائی درزمینۀ خط می رسد که آن بعدۀ طراح و نقاش است.

پس از این مرحله کتیبه را بر روی قطعات کاشی نقل می دهند و دو نوع معمول است یکی معرق و دیگری به اصطلاح کاشیکاران هفت رنگ.

برای هفت رنگ اطراف خط کتیبه را سوزن کرده و با گرد زغال از روزنه ها حدود خط را بر روی خشتهای کاشی منتقل می کنند و آنگاه با رنگ کاشی روی گرده قلم می گردانند و اطراف خط را به خوبی مشخص می سازند و بعد رنگ آمیزی کرده به کوره می برند تا بعداً در محل خود نصب کردد.

و طریقۀ معرق آن است که اول فتوکپی یا رونویسی از کتیبه می گیرند و تکه تکه می کنند و هر تکه را بر روی تکه ای کاشی می چسبانند و آنقدر اطراف کاشی را می تراشند تا به اندازه آن حرف و کلمه در آید.

پس از آن با شماره گذاری دقیق قسمتی از کتیبه را که تراشیده شده پهلوی هم می چینند و از پشت گچ یا سیمان بر آن می ریزند تا تکه های ریز بهم پیوسته گردد.

وقتی که بر همین منوال همه قسمت های کتیبه آماده شد تمامی را به جای خود وامیدارند و نصب می کنند.

5. وسائل و ابزار لازم برای کتیبه عبارتست از:

1. میز مخصوص کار

2. پرگاری که دو سر آن مداد باشد یا آنکه دو مداد را بارعایت فاصله مطلوب که ریزی و درشتی خط از آن است بهم ببند.

3. قلمهای پاروئی و قلمهائی کلفت

4. جوهر یا مرکب کم رنگ

5. چند خط کش و خط کش مدرج و مداد پاک کن.

تذکر: امروز با داشتن کتیبه ها از نمونۀ عالی و ممتاز،مشاهده می شود که بر اثر بی توجهی کار فرمایان کتیبه های تقلبی رایج شده است کتیبه هایی که از مفهوم واقعیش جز شبح و رنگ و آب کاشی چیز دیگر دیده نمی شود،و گذشته از غلطهای فاحش خطی غلطهای املائی نیز دارد. زیرا با دست نا اهلان و بیسوادان تهیه می شود.

و چون کتیبه های هر دوره نشانه ای از راز شکوه و اهمیت هنری آن دوره است، لازم است مقامات صلاحیتدار از اینگونه کتیبه های مبتذل و بچه گانه جلوگیری بعمل آورند به ویژه برای بناهای مهم و در جاهای حساس ،تا سفارش دهندگان و کتیبه نویسان بی اطلاع خود سرانه شبحی تقلبی فرادیدگان مردم نیاورده و هنر اصیل را پایمال سود جوئی خود نسازند.