داستان کودتای 28 مرداد چیست؟ + تصاویر دیده نشده از کودتای 28 مرداد سال 1332

0 423

28 مرداد سالروز کودتای سیاه آمریکایی علیه دولت ملی دکتر محمد مصدق است.

در این تاریخ دکتر مصدق که به دنبال تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت، بیش از دو سال پیش به نخست وزیری رسیده بود در مذاکرات پی در پی با دولت بریتانیا حاضر به سازش نشد و حتی شکایت انگلیس به دیوان لاهه و شورای امنیت سازمان ملل متحد را نیز بی نتیجه گذاشت؛ پس از آن دولت انگلیس چاره را در برکناری نخست وزیر از سمت خود دید.

در روز 28 مرداد 1332 در پی موفقیت کودتا و سقوط کابینه دوم دولت ملی دکتر مصدق، سرلشکر فضل الله زاهدی عهده دار تشکیل کابینه جدید شد.

کودتای 28 مرداد یکی از حوادث سرنوشت ساز در تاریخ معاصر ایران بود که در دوازدهمین سال حکومت محمدرضا شاه پهلوی به وقوع پیوست و سبب تثبیت حاکمیت او تا ربع قرن دیگر شد.

تابستان سال 1320 در میانه جنگ جهانی دوم، نیروهای بریتانیا و شوروی وارد ایران شدند. رضاشاه پهلوی عملاً از کشور تبعید شد و محمدرضا به جای پدر بر تخت سلطنت نشست.

عدم اقتدار نسبی شاه جوان، بویژه در سال های ابتدایی، به تنش میان نیروهای سیاسی و تزلزل نهادهای قدرت دامن می زد.

در فاصله سال های 1320 تا 1330، یعنی دهه اول سلطنت محمدرضا شاه، حدود پانزده بار نخست وزیر عوض شد؛ افرادی چون احمد قوام السلطنه، علی سهیلی، محمد ساعد، ابراهیم حکیم الممالک و عبدالحسین هژیر در این دوران به مقام نخست وزیری رسیدند.

از سوی دیگر، با پایان جنگ دوم جهانی جنبش های استقلال طلب در دنیا رو به گسترش بودند و در ایران نیز نگاه ملی گرایانه جایگاه ویژه ای در سیاست پیدا می کرد.

در همین شرایط بود که جبهه ملی ایران در سال 1327، با ائتلاف طیف گسترده ای از نیروهای سیاسی که شاید تنها در نگاه ملی گرایانه خویش مشترک بودند، تأسیس شد.

یکی از پایه های اصلی این جبهه دکتر محمد مصدق بود. رویارویی دکتر مصدق با بریتانیا در آغاز دهه 30 خورشیدی موضوع تازه ای نبود.

سال 1302، در دوره تصدی وزارت امورخارجه در کابینه مشیرالدوله نیز مصدق با آنچه بریتانیا منافع خود در ایران می دانست، به مخالفت پرداخته بود. بلافاصله پس از مشیرالدوله، رضاخان سردار سپه به نخست وزیری رسید و مصدق از قدرت فاصله گرفت.

ظهور مجدد و مؤثر مصدق در عرصه سیاست ایران تنها پس از اشغال کشور و برکناری رضاشاه از سلطنت ممکن شد. در اولین انتخابات پس از رضاشاه (دوره چهاردهم مجلس شورای ملی)، مصدق بیشترین رأی را در تهران کسب کرد و با تلاش او طرحی در مجلس تصویب شد که به دولت اجازه نمی داد در حین اشغال در مورد نفت با خارجی ها مذاکره کند.

یکی از نقاط مهم حیات سیاسی مصدق انتخابات دوره شانزدهم مجلس شورای ملی بود که اعتراض به وقوع تقلب های گسترده در آن، برخی ملی گرایان و مخالفان دربار را بیش از پیش به هم نزدیک کرد.

جبهه ملی نیز به کمک معترضانی چون محمد مصدق، حسین مکی و مظفر بقایی تأسیس شد که ورودشان به مجلس شانزدهم (در دور دوم انتخابات) راه را برای تصویب طرح ملی شدن صنعت نفت هموار کرد و سرانجام به رهبری مصدق، ملی شدن نفت ایران از طرح به قانون بدل شد.

جو میهن پرستی و بیگانه ستیزی در ایران بالا گرفته بود و ترور نخست وزیر وقت، سپهبد حاجعلی رزم آرا توسط فدائیان اسلام زنگ خطر دیگری بود هم برای شاه، هم برای کسانی که «خائن» و «مزدور بیگانه» نامیده می شدند. حسین علاء هم که به جای نخست وزیر مقتول نشست، چاره ای جز برخاستن زود هنگام و سپردن کرسی وزارت به مصدق نیافت.

دغدغه و برنامه اصلی دولت مصدق به اجرا درآوردن قانون ملی شدن صنعت نفت بود. از آن پس مذاکرات پی در پی انگلیسی ها و میانجی گری امریکایی ها بی نتیجه ماند و حتی شکایت انگلیس به دیوان لاهه و شورای امنیت سازمان ملل متحد نیز تأثیری بر روند ملی شدن نفت ایران نگذاشت.

مصدق در لاهه و نیویورک به دفاع از حق مالکیت مردم بر منابع سرزمین خود پرداخت.

ملی شدن نفت و نخست وزیری مصدق

پس از تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت در ایران دکتر مصدق به نخست وزیری رسید.

او برنامه خود را اجرای این قانون (و نیز اصلاح قانون انتخابات) اعلام کرد. مذاکرات با شرکت نفت ایران و انگلیس شروع شد.

شرکت نفت آماده پذیرش ملی شدن نفت ایران نبود و همچنان بر ادامه قرارداد 1933 اصرار داشت.

دکتر مصدق از شرکت نفت ایران و انگلیس خلع ید کرد و کار شناسان و مدیران این شرکت ناچار از ترک ایران شدند. دولت بریتانیا از ایران به شورای امنیت شکایت کرد.

شورا رسیدگی به این شکایت را به دیوان بین المللی لاهه ارجاع کرد. دکتر مصدق دادگاه بین المللی را برای رسیدگی به این مساله که امری مربوط به حق حاکمیت ایران بود صالح ندانست.

دیوان نیز بالاخره به عدم صلاحیت خود رای داد. بدین ترتیب بریتانیا و شرکت نفت نتوانستند از مجراهای قانونی بین المللی با ملی شدن نفت ایران مقابله کنند.

پس از برگزاری انتخابات دوره هفدهم و افتتاح مجلس شورای ملی و بازگشت دکتر مصدق از دادگاه لاهه و در بحبوحه مبارزات نهضت ملی شدن نفت ، با وجود اظهار تمایل اکثریت نمایندگان مجلس جدید به نخست وزیری مجدد دکتر مصدق ، ناگهان وی از سمت خود استعفا داد.

علت این امر کارشکنی های اقلیت مجلس ، تحت رهبری سیدحسن امامی ، عدم ابراز تمایل مجلس سنا به زمامداری دکتر مصدق و اختلاف بر سر درخواست اختیارات بیشتر برای نخست وزیر بود.

مصدق مصمم بود اختیار تعیین وزیر جنگ را از شاه بگیرد «تا دخالت دربار در آن کم شود و کار ها در جهت صلاح کشور پیشرفت کند….» .

واکنش شاه در برابر این پیشنهاد چنین بود: «پس بگویید من چمدان خود را ببندم و از این مملکت بروم.» مصدق در پاسخ فوراً گفت که در این صورت استعفا خواهد داد.

شاه از دادن مقام وزارت جنگ به نخست وزیر امتناع کرد، دکتر مصدق استعفا داد و احمد قوام به نخست وزیری رسید.

این وضعیت اما پایدار نماند چرا که قیام مردم در 30 تیر 1331 زمینه های لازم برای نخست وزیری مجدد دکتر محمد مصدق را فراهم ساخت. این دومین دوره حکومت مصدق بود.

وی در طی 15 ماه از اردیبهشت 1330 تا 25 تیرماه 1331 توانسته بود حقانیت ایران را در مجامع بین المللی در خصوص ملی شدن صنعت نفت اثبات نماید، اما در همان مقطع با توطئه های بزرگی از جانب دولت هایی که دستشان از منابع نفتی و سرمایه های مردم ایران کوتاه شده بود مواجه گردید.

دکتر مصدق توانست در مقابل این فشار ها نیز مقاومت کند. با رفراندم و انحلال مجلس دیگر معلوم بود که مخالفان باید دست از اقدامات قانونی بردارند و رو در رو مصدق را ساقط کند. اما در همین مورد هم آنان سعی در حفظ ظاهری قانونی داشتند و با همراه کردن شاه، دستخط هایی از او برای عزل دکتر مصدق و نصب سرلشکر زاهدی به نخست وزیری گرفتند.

کودتای 28 مرداد

دکتر مصدق که صدور فرمان عزل را خلاف روح قانون اساسی و حکومت مشروطه می دانست از قبول آن سرباز زد و مخالفان دست به کودتا زدند.

در روز 25 مرداد با ناکام ماندن کودتای نظامیان، شاه به خارج از کشور فرار کرد. با این رویداد مصدق و اطرافیانش تصور کردند خطر برطرف شده است.

یک روز قبل از وقوع کودتای دوم یعنی در 27 مرداد 1332 آیت الله کاشانی در نامه ای به مصدق از قطعی بودن کودتایی دیگر خبر داد.

آنچنان که بعدها در اسناد سازمان جاسوسی آمریکا منتشر شد طرح کودتا که به نام رمز «آژاکس» خوانده شد، پس از انتخاب چرچیل به نخست وزیری انگلیس در مهر 1331 تهیه شد و انتخاب آیزنهاور به ریاست جمهوری امریکا در ماه آبان همان سال به پیشبرد این طرح در ایران کمک شایانی کرد.

این طرح مشترک با کمک عواملی در داخل ایران از جمله برادران رشیدیان، ذوالفقاری ها و دیگر جریان های وابسته به انگلیس و امریکا که از مرتبطین فعال دربار محمد رضا پهلوی بودند به اجرا گذاشته شد.

تا پیش از انتخابات آمریکا مقامات انگلیسی طرح آژاکس را به یاری دو تن از بلندپایگان سازمان «سیا» از جمله کرمیت (کیم) روزولت و آلن دالس به پیش برده بودند، اما آن را تا آغاز دوران ریاست جمهوری آیزنهاور مسکوت گذارده بودند.

طرح مزبور، دو هفته پس از آغاز ریاست جمهوری آیزنهاور یعنی از روز 14 بهمن 1331 که یک هیأت انگلیسی برای اجرایی کردن طرح به ملاقات جان فوستر دالس وزیر خارجه آمریکا و برادرش آلن دالس رئیس سازمان «سیا» به واشنگتن رفت، لازم الاجرا شد.

در خرداد 1332 مصدق در نامه ای به آیزنهاور رئیس جمهور آمریکا از همراهی آن کشور با سیاست های خصمانه انگلستان گلایه کرد. غافل از آنکه این نامه 4 روز پس از تشکیل جلسه ای در وزارت خارجه آمریکا برای تهیه مقدمات کودتا و براندازی حکومت مصدق به دست آیزنهاور رسید.

آیزنهاور نیز پاسخ نامه را تعمداً یک ماه به تأخیر انداخت تا عملیات آژاکس، روال برنامه ریزی شده خود را طی کند.

کودتای دوم بدون مقاومت مردمی و دخالت احزابی چون حزب توده که از قدرت نظامی سازمان افسرانش بهره می برد، در عرض چند ساعت به پیروزی رسید و سرلشکر زاهدی نخست وزیر شد.

از جمله بازوهای اجرای کودتا و کانون های مهم مخالفت و توطئه علیه دولت مصدق، نظامیان بودند که در کانون افسران بازنشسته به رهبری فضل الله زاهدی هدایت می شدند.

سرتیپ نادر باتمانقیلچ، سرتیپ حسین آزموده، سرتیپ عباس فرزانگان، سرگرد پرویز خسروانی، هدایت الله گیلانشاه، منصورپور، سرتیپ عباس گرزن، سرهنگ عزیز امیررحیمی، سرهنگ نعمت الله نصیری و سرهنگ امیری از نظامیانی بودند که نقش بسیار تعیین کننده ای در کودتا داشتند.

بیشتر عناصر نظامی و انتظامی که در دستگاه دولت مصدق بودند، دوطرفه بازی می کردند؛ ازجمله سرهنگ اشرفی فرماندار نظامی تهران، سرتیپ مدبر رئیس شهربانی و نادری رئیس کارآگاهی شهربانی ظاهراً منتسب به دستگاه مصدق بودند ولی در شروع کودتا، نقش بسیار حساسی ایفا کردند.

از همه مهم تر سرتیپ تیمور بختیار، فرمانده منطقه کرمانشاه بود که از مخالفان سرسخت دولت ملی مصدق شمرده می شد؛ به همین علت پس از کودتای 28 مرداد، گروهی از نظامیان که در کودتا شرکت کرده بودند و نیز نقش فعالی داشتند، به سمت ها و پست های بالای نظامی رسیدند.

از سوی دیگر برادران رشیدیان (اسدالله، سیف الله و قدرت الله) نیز در کودتای 28 مرداد 1332 نقش عمده ای ایفا کردند.

این سه برادر، صاحب چندین بانک و شرکت بزرگ تجاری بودند و در شهرک سازی با شاه و برادرانش همکاری می کردند؛ به گونه ای که در شهرک گلساردشت، با بنیاد پهلوی 20 درصد مشارکت داشتند.

درواقع، برادران رشیدیان، عوامل عمده بریتانیا در ایران بودند که انگلیسی ها از طریق آن ها تلاش های خود را برای ایجاد اختلاف بین سران جبهه ملی آغاز کرده بودند.

از دیگر عوامل اجرایی بسیار مهم کودتا چماقدارانی بودند که با تحریک افراد ساده و بازاری، تظاهراتی را در کوچه ها و خیابان ها به راه می انداختند و به طرفداری از شاه و دولت زاهدی، شعار سر می دادند.

این افراد در روز 28 مرداد در سبزه میدان و خیابان ارگ، پس از بستن بازار، در دسته های سی چهل نفری به بانک ها و وزارتخانه ها حمله کرده و عکس های شاه را به در و دیوار چسباندند و بعد سراغ روزنامه های طرفدار دولت مصدق، توده ای ها و اداره ها رفتند و آن ها را آتش زدند.

این گروه پس از ورود شاه نیز برای مراسم استقبال، پیش قدم بودند و او را تا کاخ همراهی کردند.

ازجمله ابزارهای بسیار مهم برای زمینه سازی کودتا و آماده سازی افکار عمومی برای پذیرش کودتا، مطبوعات بود که از آن ها به عنوان «عوامل ویژه» یاد می شود. حملات مطبوعات به مصدق ابعاد جدید و خطرناکی می یافت و وی را به دلیل اجازه فعالیت به حزب توده به داشتن ارتباط های کمونیستی و به خاطر شعار مشهورش مبنی بر اینکه «شاه باید سلطنت کند نه حکومت» به نقشه کشی برای برانداختن تاج و تخت سلطنت متهم می کردند.

طی روزهای دهه سوم مرداد 1332، نشریه های حزب توده، «شهباز» و «به سوی آینده» وقوع کودتا را هشدار می دادند اما کسی به این هشدارها توجه نمی کرد.

با وجود همراهی آیت الله کاشانی با مصدق در جریان ملی شدن صنعت نفت که اوج آن به واقعه 30 تیر انجامید، به تدریج بین این دو، اختلاف ریشه داری روی داد، به گونه ای که وقتی دکتر مصدق تقاضا کرد که لایحه اختیارات او برای 6 ماه تمدید شود، این بار کاشانی در مقام ریاست مجلس، نامه های تندی نوشت و این اختیارات را خلاف قانون اساسی اعلام داشت و به مصدق اعتراض کرد.

در واقعه نهم اسفند 1331 که شاه می خواست از کشور خارج شود، با مخالفت دسته های زیادی ازجمله کاشانی روبه رو شد. این بار آیت الله کاشانی و محمد بهبهانی با هم توافق کردند از خروج شاه جلوگیری کنند و طی نامه ای به شاه، خروج وی را از کشور، امری بزرگ برشمردند و او را از این مسافرت منع کردند.

وقتی شاه از مسافرت خود انصراف داد، مصدق از دربار رفت و برای انحلال مجلس به همه پرسی روی آورد. کاشانی و دوستان نزدیک مصدق از قبیل حائری زاده، مکی و دکتر بقایی با مخالفان مصدق همکاری کردند و کاشانی نامه تندی به مصدق نوشت که: «… حضرت نخست وزیر، دکتر مصدق دام اقباله؛ عرض می شود اگرچه امکانی برای عرایضم نماند؛ ولی صلاح دین و ملت برای این خادم اسلام، بالا تر از احساسات شخصی است و علی رغم غرض ورزی های تبلیغاتی، شما، خودتان بهتر از هرکس می دانید که همّ و غمّ، در نگهداری دولت جناب عالی است و خودتان به بقای آن مایل نیستید. از تجربیات روی کار آمدن قوام و لج بازی های اخیر، بر من مسلم است که می خواهید، مانند سی ام تیرماه، یک بار دیگر ملت را تنها گذاشته و قهرمانانه بروید. ترس مرا در عدم اجرای رفراندوم نشنیدید….»

مصدق که دیگر هیچ گونه رابطه ای با دوستان نزدیک خود و به خصوص آیت الله کاشانی نداشت، جوابی بسیار سرد به این شرح به آیت الله کاشانی داد: «این جانب مستظهر به پشتیبانی ملت ایران هستم والسلام….» طبیعی بود که با این روابط سرد، همکاری مصدق و کاشانی پایان یافته بود. همین امر نقش مهمی در سقوط مصدق ایفا کرد.

از دیگر عوامل داخلی کودتای 28 مرداد، گروهی از سیاستمداران معروف ایرانی و هوادار بریتانیا بودند، ازجمله این افراد سیدضیاءالدین طباطبایی بود که بریتانیا تلاش می کرد زمینه های نخست وزیری او را فراهم کند.

انگلیسی ها حتی پیش از آنکه مصدق زمام امور را به دست گیرد، شاه را برای نخست وزیری سیدضیاءالدین، زیر فشار گذاشته بودند. شاه ظاهراً با این امر موافق بود و در همان موقع که مجلس، مصدق را برای نخست وزیری معرفی کرد، با سیدضیاءالدین دراین باره درحال گفت وگو بود.

از دیگر این افراد، جمال امامی بود که رهبری فراکسیون طرفدار انگلیس را در مجلس برعهده داشت؛ در واقع، تلاش های جمال امامی و فراکسیون هوادارش برای مختل ساختن مجلس بود.

با پیروزی کودتا که با امکانات مالی بریتانیا و آمریکا و حضور عوامل داخلی در صحنه به انجام رسید، شاه دوباره به کشور بازگشت. تقریبا تمامی مدیران و کارگزاران دولت مصدق بازداشت شدند.

برخی مثل دکتر فاطمی به اعدام محکوم شدند و دیگرانی به زندان. در این میان اعضای فعال حزب توده نیز دستگیر و برخی افسران توده ای اعدام شدند. سران حزب نیز به خارج از کشور گریختند.

دولت روسیه طلاهایی را که در نهایت مضیقه و احتیاج دولت مصدق، به او برنگردانده بود، پس از کودتا به دولت زاهدی تحویل داد.

خود مصدق نیز دستگیر و در یک دادگاه فرمایشی به 3 سال زندان محکوم گردید. وی پس از پایان دوران حبس نیز تا آخر عمر به احمد آباد تبعید شد و در حصر خانگی بسر برد.

مقاومت اما همچنان ادامه داشت و چندی بعد، روحانیون و اساتید دانشگاه و بعضی شخصیت ها، تشکلی به نام «نهضت مقاومت ملی» به وجود آوردند که با نظر مثبت دکتر مصدق به یکی از بزرگترین نهضت های سیاسی در سال های بعد تبدیل شد.

کودتای 28 مرداد
تظاهرات کارگران شرکت نفت ایران و انگلیس در اعتراض به پایین بودن دستمزد علیه دولت انگلیس
کودتای 28 مرداد
تظاهرات کارگران شرکت نفت ایران و انگلیس در اعتراض به پایین بودن دستمزد علیه دولت بریتانیا
سخنرانی دکتر محمد مصدق
سخنرانی مصدق در مقابل مجلس شورای ملی درباره لزوم ملی شدن صنعت نفت. شهریور سال 1330
شهدای 30 تیر
تظاهرات حامیان دکتر مصدق در خیابان های تهران. 30 تیر 1331
شهدای 30 تیر
طرفداران دکتر مصدق پس از به خشونت کشیده شدن تظاهرات در حمایت از وی در 30 تیر 1331
کودتای 28 مرداد و دکتر مصدق
حامیان دکتر مصدق تصویر بزرگ او را در تجمع مقابل مجلس بالا می برند اسفند 1331
حامیان دکتر محمد مصدق
تجمع حامیان دکتر مصدق پس از قیام 30 تیر و بازگشت وی به قدرت در اسفند 1331
مصدق و آمریکا
گفتگوی مصدق با “آریل هریمن” فرستاده ویژه ترومن رئیس جمهور امریکا برای میانجی گری در قضیه ملی شدن نفت. 24 تیرماه 1330
کودتای 28 مرداد
مصدق، هریمن و مترجم او در مذاکرات بی نتیجه برای میانجی گری در اختلاف مصدق و دولت انگلیس در قضیه ملی شدن نفت. 24 تیرماه 1330
کودتای 28 مرداد
تظاهرات هواردان شاه و مخالف مصدق در خیابان های تهران. اسفند 1331
کودتای آمریکایی 18 مرداد
تجمع هوادارن شاه و مخالفان مصدق در مقابل مجلس شورای ملی. اسفند 1331
کودتای 28 مرداد علیه دکتر محمد مصدق
تجمع هوادارن ملی شدن صنعت نفت در تهران.
شعبان بی مخ در 28 مرداد
اوباش تهران به سرکردگی شعبان بی مخ در مقابل خانه دکتر مصدق. 28 مرداد 1332
کودتای 28 مرداد
شعبان جعفری و دار و دسته او در خیابان‌های تهران. 28 مرداد 1332
خانه دکتر مصدق در 28 مرداد
عکسی که گفته می شود از لحظه ورود نیروهای مسلح ارتش به خانه دکتر مصدق گرفته شده است. 28 مرداد 1332
خانه دکتر مصدق در 28 مرداد
منزل دکتر مصدق پس از یورش ارتش تحت امر زاهدی. 28 مرداد سال 1332
کودتای 28 مرداد
وضعیت شهر تهران در روز 28 مرداد
کودتای 28 مرداد
حمله چماق داران به حامیان نخست وزیر در روز کودتا. 28 مرداد 1332
عکس های کودتای 28 مرداد
هواداران شاه سوار بر تانک ارتش در خیابان های تهران. 28 مرداد 1332
تصاویر کودتای 28 مرداد
عربده کشی شعبان بی مخ در 28 مرداد 1332
تصاویر جدید از کودتای 28 مرداد
تانک ارتش در خیابان های تهران. 28 مرداد 1332
عکس های کودتای 28 مرداد
تانک ها در شهر تهران در 28 مرداد 32
زاهدی در 28 مرداد 1332
ساعات اولیه پس از انجام کودتا؛ زاهدی در دفتر شهربانی تلگراف موفقیت عملیات را برای شاه می نویسد. 28 مرداد 1332
کودتای 28 مرداد
پاک کردن دیوارها از شعارهای ضد شاه و امریکا به دستور زاهدی؛ در این عکس مرد شعار “یانکی به خانه برگرد” را پاک می کند. 1 شهریور 1332
حکم شاه برای کودتای 28 مرداد
فرمان شاه مبنی بر انتصاب فضل‌اله زاهدی به مقام نخست وزیری (دستور شاه برای کودتا)

 

 

 

 

این مطلب چطور بود؟
لینک کوتاه این مطلب: https://rzgr.ir/y6bZ
ممکن است شما دوست داشته باشید
ارسال یک پاسخ

آدرس ایمیل شما منتشر نخواهد شد.

این سایت از اکیسمت برای کاهش هرزنامه استفاده می کند. بیاموزید که چگونه اطلاعات دیدگاه های شما پردازش می‌شوند.